بازتوانی شناختی
Cognitive Rehabilitation Therapy
بازتوانی شناختی (Cognitive Rehabilitation Therapy) طیف وسیعی از روشهای درمانی که توسط متخصصین توانبخشی، روانشناسی و کاردرمانی ارائه میشوند را را در برمیگیرد. این اقدامات که در جهت ارتقای سطح عملکردهای شناختی مراجعین بکار گرفته میشوند، به کمک ابزارهای کامپیوتری و در مراکز نوروتراپی انجام میشود.
امروزه از روشهای بازتوانی شناختی برای ارتقای سلامت، استعدادیابی و بهبود عملکرد دانشآموزان، ورزشکاران، مدیران و… در حیطههای گوناگون و در سنین مختلف بهرهبرداری میشود. روشهای بازتوانی شناختی کمک میکنند تا فرد و درمانگر او با کمک ابزارهای کامپیوتری با ضعف و قوت مغز شخص تحت درمان آشنا شوند و به سپس فرآیند تقویت کارکرد مغز شروع خواهد شد.
انواع بازتوانی شناختی
در واقع در بازتوانی شناختی مغز فرد تحت درمان نقش فعالی دارد و به مرور به سمت خود تنظیمی هدایت میشود. یکی از کارکردهای بازتوانی شناختی، تقویت عملکرد مغز آسیب دیده بعد از تروماست و کارکرد دیگر بازتوانی شناختی، تقویت عملکرد مغز بعد از جراحی مغز برای تومور مغزی است. قابل ذکر است که در مورد تاثیرات بازتوانی شناختی در درمان انواع دمانس (زوال عقل) و آلزایمر نیز نتایج متفاوتی گزارش شده است و در موارد بسیاری این روش نوروتراپی توانسته تاثیر مفیدی داشته باشد.
دو دسته اصلی که برای بازتوانی شناختی ذکر شده است، عبارتند از:
۱. بازتوانی شناختی کلاسیک
۲. بازتوانی شناختی کامپیوتری
بازتوانی شناختی کلاسیک
برای جبران ضعفهای شناختی راهکارها و آموزشهایی وجود دارد که در بازتوانی شناختی به آنها پرداخته میشود. قرار دادن فهرستی از وسایل که فرد باید قبل از خروج از خانه همراه خود بردارد یا تمرینات قلم و کاغذی که در منزل یا کلینیک به شخص مددجو ارائه و با او تمرین میشود، نمونههایی از اقدامات و راهنماییهای درمانگر برای بازتوانی شناختی کلاسیک هستند.
نتایج پژوهشهای معتبر علمی نشان داده است که یک دوره درمانی شش هفتهای با با سه نوبت مراجعه به نوروتراپیست در طول هفته میتواند اثرات محسوس و قابل توجهی بر شرایط فرد تحت درمان بازتوانی شناختی داشته باشد. این روش برای هر سنی قابل اجرا است.
البته انعطافپذیری عصبی در کودکان نسبت به بزرگسالان بیشتر است اما این قابلیت تا پایان عمر در درون اشخاص باقی میماند و به همین دلیل مهم نیست که شما چند سال دارید، اگر درمانگر شما بازتوانی شناختی را تجویز میکند، پس این روش حتما برای شما مفید و مثمرثمر خواهد بود.
بازتوانی شناختی کامپیوتری
این روش شامل تقویت مهارتهای شناختی از جمله توجه، استدلال، حافظهی فعال و… با استفاده از بازیهای کامپیوتری هدفمند است. هدف این درمان مثل بازتوانی شناختی کلاسیک که بالاتر به آن اشاره کردیم، کمک به بهتر شدن عملکرد مغز در حیطههای شناختی گوناگون است.
مجموعه کاپیتان لاگ Captain’s Log یکی از معروفترین و بهترین این بازیهاست. این بازی جذاب شامل برنامههای مختلفی جهت توانمندسازی شناختی و ارتقای مهارتهای توجه و تمرکز، استدلال، بهبود مهارتهای دقت شنیداری، حافظه فعال، عزت نفس، هماهنگی چشم و دست، کنترل تکانشگری، بالا بردن سرعت پردازش و واکنش، تقویت مهارتهای حل مسئله در کودکان مبتلا به اختلال ADHD، اختلال یادگیری، مشکلات شناختی و همچنین افرادی است که دارای آسیبهای مغزی و مشکلاتی نظیر نقص در دقت و تمرکز، مشکلات حافظه و یادگیری و… هستند، است.
این نرمافزار که در عین مفید بودن، یک بازی مهیج و سرگرمکننده نیز هست، یکی از بهترین و معتبرترین نرمافزارهای ارتقاء توانمندیهای مغزی است که تمام افراد بالای ۶ سال میتوانند از آن استفاده کنند؛ چرا که در این بازی سطحبندیهای مختلفی برای افراد با سنین و میزان توامندی مختلف تعریف شده است.
کاپیتان لاگ تاکنون توسط بسیاری از افراد و متخصصان در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفته است. این بازی ۵۰ برنامهی مختلف دارد که در آنها تمریناتی از سطوح ساده تا بسیار مشکل و پیچیده وجود دارد و هر فرد در طی دوره درمانی خود دائم و با سرعتی متناسب با توانمندی و استعداد خود در این بازی رشد خواهد کرد.
برنامهی چند سطحی Captain’s Log در سه گروه آموزشی زیر با سه هدف گوناگون دستهبندی میشوند:
- گروه آموزش مهارتهای توجهی (با هدف بهبود هماهنگی دست و چشم، پردازش دیداری و کنترل حرکات ریز)
- گروه آموزش مهارتهای حل مسئله و حافظه (بهبود کنترل تکانشگری، سرعت پردازش و استدلال منطقی، حافظه فعال، مهارتهای توجهی و حافظه)
- گروه آموزش حافظهی فعال (برای تقویت حافظهی فعال یا همان حافظهی کاری، بهبود حافظهی کوتاهمدت دیداری و قوت در دستهبندی و مرتبسازی دیداری)
اگر پس از مطالعه مورد سوم، این سوال برای شما پیش آمده است که حافظه کاری یا فعال چیست و تقویت آن چه سودی برای شما یا فرزندتان دارد، خواندن ادامه این مقاله میتواند برای شما راهگشا و مفید باشد:
حافظه کاری، حافظه فعال یا
Working Memory چیست؟
حافظه فعال یا حافظه کاری یکی از مهارتهای ذهنی مهم و پایهای برای پیادهسازی بسیاری از قابلیتهای مغزی است.
حافظه فعال که نوعی حافظه کوتاه مدت یا short term memory است، در حفظ موقت بخشی از اطلاعات در ذهن و پردازش آنها جهت حل مسئله به کار میرود. در واقع وقتی استدلال، برنامهریزی و حل مسئله میکنیم، در حال استفاده از حافظهی فعال خود هستیم. به همین دلیل است که حافظه فعال نقش زیادی در پیشرفتهای تحصیلی ما و در عملکرد موفق در درون استدلالی همچون ریاضیات دارد.
پژوهشها نشان میدهند که انجام روزانه ۲۰ دقیقه تمرینات حافظه فعال به مدت ۲۰ روز سبب افزایش نمره هوش تا ۳۰ درصد خواهد شد. البته لازم به ذکر است که ظرفیت حافظه فعال در افراد مختلف متفاوت است و این تفاوتها هستند که سطح هوش را با تستهای هوش تعیین میکنند. هوش عمومی از آن جهت به حافظه کاری وابسته است که این حافظه برای حل محدوده وسیعی از تکالیف شناختی پیچیده استفاده میشود و باعث دریافت نکات، حل مسائل به کمک استدلال و قابل درک کردن مسائل خواهد شد.
داشتن حافظه فعال قوی چه مزایایی دارد؟
حافظه فعال در واقع یکی از اصلیترین و کاربردیترین ارکان حافظه جهت انجام فعالیتهای شناختی است. به همین دلیل هم هرچه حافظه فعال عملکرد بهتری داشته باشد، فرد در محاسبات ریاضی، تصویرسازی ذهنی برای حل مسئله، درک مکالمات و به خاطر سپاری و به یادآوری آنها سریعتر و توانمندتر خواهد بود.
به صورت کلی میتوان حافظه فعال را بهعنوان یکی از شاخصهای توانایی شناختی در افراد معرفی کرد.
ضعف حافظه فعال در چه اختلالات و افرادی مشاهده میشود؟
ضعف حافظه فعال که با تمرینهای شناختی یا رفتن به سراغ روش درمانی بازتوانی شناختی قابل درمان است، با بروز برخی اختلالات و بیماریها ممکن است بیشتر و آزاردهنده شود به همین دلیل لازم است تا شناسایی و درمان شود. این مشکل بیشتر زمانی دیده میشود که:
- فردی درگیر آلزایمر شود. چرا که ضعف حافظه فعال از اولین نشانههای بیماریهای مربوط به حافظه مانند بیماری آلزایمر است.
- کودک یا بزرگسالی بیشفعال باشد. در افراد بیش فعال یا مبتلا به ADHD عموما حافظه فعال ضعیف است و درمانگر در درمان بیش فعالی، چه از طریق دارو و چه از طرق دیگر، به دنبال جبران ضعف حافظه است؛ چرا که با تقویت توجه کودک میتواند به صورت غیرمستقیم حافظه او را نیز بهبود ببخشد.
برای تقویت حافظه فعال چه باید کرد؟
روشهای مختلفی برای تقویت حافظه فعال وجود دارد. استفاده از محاسبات ذهنی بدون نوشتن، مثلا ضرب پنج در سه، حاصل آن به توان دو تقسیم نتیجه بر ۳، یکی از روشهایی است که میتوان برای تقویت حافظه فعال نام برد.
درست است که در این زمینه نرمافزار های متنوعی، همچون کاپیتان لاگ که بالاتر هم به آن اشاره کردیم، طراحی شده است اما بخاطر داشته باشید که اگر کودکی دارید که بنظر نیاز به تقویت حافظه کاری دارد، در صورتی که بتوانید با او وقت بگذرانید و این تمرینات را انجام دهید، این کار نه تنها به او کمک خواهد کرد بلکه باعث تقویت حافظه شما نیز هم خواهد شد و احتمال ابتلا به مشکلات میانسالی را کاهش میدهد.
برای آشنایی با تمرینهای بیشتر میتوانید در اینترنت به دنبال آنها بگردید یا از یک مشاور و متخصص در بازتوانی شناختی کمک بگیرید.