نوروفیدبک چیست؟
چگونه می‌تواند به شما کمک کند؟
نوروفیدبک از اصلی‌ترین روشهای نوروتراپی است که می‌تواند طیف گسترده‌ای از اختلالات همچون بیش فعالی، اضطراب، شب ادراری کودکان، افسردگی، ناتوانی در یادگیری، نقص در توجه و تمرکز و … را در سنین مختلف درمان کند.
اگر شما هم به توصیه پزشک، روانشناس یا یکی از آشنایان خود به دنبال شروع دوره درمانی نوروفیدبک هستید اما هنوز پاسخ این سوال که “نوروفیدبک چیست و چگونه می‌تواند به شما کمک کند؟” را نیافته‌اید، مطالعه این مقاله می‌تواند برایتان مفید باشد.
نوروفیدبک (Neurofeedback)
تحقیقات و مطالعات متعدد پیرامون عملکرد مغز و امواج مغزی در افراد مختلف، نشان داده است که کارکرد مناسب یا نامناسب مغز ما بر طبیعی بودن یا غیرطبیعی بودن امواج مغزی تولیدشده، اثر می‌گذارد. نتیجه نهایی این مطالعات حاکی از آن بود که هر یک از اختلالات روانی در حقیقت از کارکرد نامناسب بخش‌های مختلف مغز و در نتیجه تولید الگوی نادرست امواج مغزی نشأت می‌گیرند.
نوروفیدبک یکی از بهترین روش‌هایی است که متخصصین برای حل این مشکل ارائه دادند. در نوروفیدبک، همان طور که از اسمش نیز پیداست، مغز فرد به کمک فیدبک یا بازخوردهایی که در طی جلسات نوروفیدبک دریافت می‌کند، می‌تواند عملکرد خود را تنظیم و بهینه کند. چرا که مغز انسان برای تنظیم و بهینه‌سازی کارکرد خود فقط نیاز دارد تا از وضعیت خود آگاهی پیدا کند و این کار در جلسات نوروفیدبک و به کمک دستگاهی که بازخوردهای لازم را به او بدهد و فردی که روند درمانی او را هدایت کند، انجام می‌شود. مغز انسان نیز مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیازمند تنظیم و رفع نواقص خود است و در صورت مهیا بودن شرایط، به خوبی توانایی انجام این کار را دارد.
نوروفیدبک چگونه به درمان اختلال‌ها کمک می‌کند؟
نوروفیدبک که با هدف بازآموزی و تقویت خودکنترلی امواج مغزی انجام می‌شود، به دنبال آن است که شرایط هر یک از امواج مغزی را شناسایی کند و در صورتی که آن‌ها از محدوده طبیعی خود خارج هستند، با تقویت یا سرکوب‌شان تعادل را در آن‌ها برقرار سازد.
در نوروفیدبک، همان طور که از اسم آن نیز پیداست، فرد تحت درمان به صورت مرتب فیدبک یا بازخوردهایی دریافت می‌کند که باعث خودتنظیمی مغز خواهد شد. این بازخورد منجر می‌شود که فرد متوجه فرایندهای فیزیولوژیک بدن خود شود و کنترل و تنظیم آن‌ها را به عهده بگیرد.
دستگاه نوروفیدبک در طول جلسه درمان به کمک اطلاعاتی که از امواج مغزی به دست می‌آید، در نقاطی از سر قرار می‌گیرد و با دریافت امواج مغزی به فرد کمک می‌کند تا فعالیت‌ها و کارکرد مغز را به شکلی مطلوب تنظیم نماید. درمانگر نوروفیدبک با انعکاس فعالیت‌های جاری و حاکم بر مغز، به او نشان می‌دهد که «الآن و در این لحظه، در چه وضعیتی بسر می‌برد» و می‌آموزد که برای انجام یک تکلیف خاص، در هر بازه زمانی به چه آرایشی از امواج مغزی نیاز دارد.
آشنایی ابتدایی با انواع امواج مغزی و تاثیر آن‌ها بر عملکرد فرد
در مغز انسان ۴ نوع طول موج وجود دارد که به کمک نوروفیدبک می‌توان آن‌ها را تغییر داد. این امواج عبارتند از:
موج بتا (beta)
موج بتا که دارای فرکانس ۱۲ تا ۲۵ بار در ثانیه است، با بیداری، تمرکز، فکر کردن و برنامه ریزی رابطه دارد.
موج آلفا (alpha)
موج آلفا که فرکانس تولید آن ۸ تا ۱۲ بار در ثانیه است، در حالت آرامش روانی و جسمی و با چشمان بسته افزایش می‌یابد و کاهش آن موجب اضطراب در افراد خواهد شد.
موج تتا (theta)
موج تتا یا موج خلاقیت که در هر ثانیه ۴ تا ۸ بار تولید می‌شود، موجی است که کاهش آن موجب مشکلات خلقی و اضطراب و افزایش آن موجب بی‌دقتی و مشکلات تمرکز خواهد شد.
موج دلتا (delta)
موج دلتا یا موج خواب که در هر ثانیه ۱ تا ۴ بار تولید می‌شود، موجی است که کاهش آن موجب اختلال خواب از نوع دیر به خواب رفتن و افزایش آن موجب بی‌دقتی و مشکل در تداوم خواب می‌شود.
افرایش یا کاهش بیش از اندازه قدرت یا دامنه این امواج باعث گسترش و تسلط نامتعارف هر یک از آن‌ها در بخش‌های متفاوت مغز خواهد شد و حالت‌های نابهنجار عاطفی و شناختی انسان را در پی خواهد داشت.
به عنوان مثال تحقیقات نشان داده‌اند افرادی که درگیر افسردگی هستند، در نیم کره راست مغز با زیاد بودن امواج بتا مواجه هستند و نیم کره چپ آن‌ها موج آلفا را بیشتر از حد معمول دارد. بنابراین اگر چنین فردی برای درمان افسردگی خود اقدام کند، برای مقابله با افسردگی در این افراد می توان با استفاده از روش نوروفیدبک امواج بتا را در نیم کره چپ افزایش داد یا امواج آلفای نیم کره چپ را سرکوب نمود.
یک دوره درمانی نوروفیدبک چگونه است؟
برای انجام نوروفیدبک، ابتدا درمانگر شرح حالی از مراجع می‌گیرد و همین طور از او درخواست می‌کند تا نسبت به تهیه نقشه مغزی یا QEEG که نشان دهنده میزان دامنه (بلندی) هر کدام از امواج مغزی او است، اقدام کند.
سپس با توجه به مصاحبه‌ی تشخیصی و نتایج نقشه مغزی و تست‌های تشخیصی مورد نیاز، نوروتراپیست مشکلات مراجع را تشخیص می‌دهد ودر صورت لزوم برای درمان او یک پروتکل درمانی تدوین می‌کند.
در جلسات درمان، فرد مراجع باید کاملا ریلکس روی صندلی بنشیند و درمانگر با توجه به پروتکل تدوینی خود، سنسورها را بر روی نقاط مشخصی از سر بیمار قرار دهد. این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلول‌های مغزی را ثبت می‌کنند و آن‌ها را به کمک دستگاه نوروفیدبک و در قالب امواج مغزی به شکل‌های مختلف همچون نمودارهای رنگی نشان می‌دهند.
در طول جلسه نوروفیدبک، از مراجع خواسته می‌شود کاملاً آرام باشد و با دقت تمام به صفحه کامپیوتری که در مقابلش قرار دارد، نگاه کند. در این حالت او سعی می‌کند، برای مثال پخش یک فیلم یا یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی خود کنترل نماید. به این شکل فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود پی‌می‌برد و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم با امواج مغزی خود، وضعیت تولید امواج مغزی را اصلاح کند.
یک مثال برای درک بهتر جلسات نوروفیدبک
بالاتر در مورد چیستی امواج مغزی، نوع عملکرد آن‌ها و اتفاقی که در زمان جلسه نوروفیدبک برای شما می‌افتد، توضیح دادیم. اما اگر برای درک بهتر این موضوع، به یک مثال نیاز دارید، مطالعه مثالی که در ادامه آورده‌ایم برای شما مفید خواهد بود. فردی را تصور کنید که تشخیص اختلال اضطراب برای او گذاشته شده است. در چنین فردی لازم است موج آلفا که همان موج آرامش‌بخش است، افزایش یابد. به همین دلیل هم بازی او در صورتی پیش می‌رود که موج آلفا از حد مشخصی که درمانگر نوروفیدبک مشخص می‌کند، بیشتر شود.
نوروفیدبک در واقع یک فرایند آموزشی است که در آن، مغز خود تنظیمی را یاد می‌گیرد و پس از چندین جلسه تمرین و تکرار، مغز می تواند با آرایش جدید و بهینه‌تری از امواج مغز به فعالیت روزانه خود ادامه دهد.
کاربردهای درمانی نوروفیدبک
آسیب مغزی (Brain Injury)
نوروفیدبک می‌تواند مشکلات ناشی از آسیب و سکته مغزی را بهبود ببخشد. بهبود مشکلات حافظه، سردرد، گیجی و حواس پرتی، سرگیجه، مشکلات تمرکز، اضطراب، افسردگی، تغییرات خلقی، اختلالات خواب، تحریک پذیری و مشکلات ادراک بینایی ناشی از سکته مغزی از مواردی هستند که نوروفیدبک می‌تواند در درمان آن‌ها مفید باشد.
ناتوانی یادگیری (Learning Disability)
این گروه از اختلالات (اختلال در خواندن، نوشتن و محاسبات ریاضی) در سنین دبستان شایع‌تر هستند. نوروفیدبک در درمان این اختلالات، نتایج قابل توجهی دارد. البته باید تاکید کرد که در این گروه از اختلالات، نوروفیدبک به تنهایی پاسخ‌گو نیست و استفاده از سایر روشهای درمانی و آموزشی همراه با نوروفیدبک ضروری است.
سوء مصرف مواد مخدر (Addictions)
تحقیقات نشان داده است نوروفیدبک در مقایسه با سایر درمان‌های موجود برای ترک اعتیاد، روش موفقی بوده‌است. علاوه بر این، درمان با این روش وسوسه و ولع فرد را کاهش می‌دهد و در دراز مدت باعث کاهش احتمال عود مصرف و بازگشت خواهد شد.
شب ادراری کودکان (Bed Wetting)
کودکانی که از مشکل شب ادراری رنج می‌برند، در صورتی که مشکل کلینیکی مشخصی نداشته باشند و علائم اضطراب در نقشه مغزی آن‌ها دیده شود، می‌توانند برای درمان و رفع کامل مشکل شب ادراری خود از نوروفیدبک بهره ببرند.
درمان بیش فعالی / کمبود توجه
بیش فعالی یا ADHD یکی از اختلالات دوران رشد و کودکی است که از نشانه‌های رایج آن، فعالیت بیش از حد، رفتارهای ناگهانی و بدون مقدمه و اختلال در تمرکز و توجه است. این اختلال که به شدت سبب کاهش میزان یادگیری در کودکان می‌شود، هم اکنون با نوروفیدبک قابل درمان است. برخی از آمارها نشان می‌دهند که ۸۰ تا ۸۵ درصد کودکان مبتلا به ADHD به وسیله نوروفیدبک بهبود قابل توجهی پیدا می‌کنند.
دردهای مزمن و سردردهای میگرنی (Migraine)
درمانگران و پزشکانی که از نوروفیدبک برای درمان دردهای مزمن و سردردهای میگرنی استفاده کرده‌اند، معتقدند استفاده از این روش وقوع و شدت حملات میگرن در اکثر موارد را کاهش می‌دهد و حتی باعث از بین رفتن آن خواهد شد. البته استفاده از بیوفیدبک heg هم در درمان میگرن مفید است.
افسردگی (Depression)
در اغلب موارد نوروفیدبک می‌تواند باعث بهبود شرایط بیماران مبتلا به افسردگی مزمن که سایر درمان‌ها برای آن‌ها کارساز نبوده است، شود.
اضطراب (Anxiety)
بسیاری از متخصصان، نوروفیدبک را یکی از عمده‌ترین روشهای درمان اضطراب می‌دانند. با این حال نوع اضطراب، مزمن بودن یا نبودن آن و ویژگی‌های شخصیتی فرد بر میزان اثربخشی نوروفیدبک بر اضطراب، تاثیرگذار است.
سوالات متداول درباره نوروفیدبک
درمان نوروفیدبک را می‌توان از سنین ۵ یا ۶ سالگی آغاز کرد اما بهترین سن استفاده، به ویژه در مورد اختلال بیش فعالی یا ADHD اختلالات یادگیری سنین دبستان است.
برای داشتن یک دوره درمانی هر چه بهتر نوروفیدبک و کسب نتایج پایدارتر پس از درمان، تعداد جلسات باید به حدی باشد که درمانگر تکمیل درمان را تایید کند. مدت معمول یک جلسه نوروفیدبک ۴۵ تا ۶۰ دقیقه است و ممکن است در برخی موارد کمی طولانی‌تر یا کوتاه‌تر شود. علاوه بر این توصیه می‌شود تعداد جلسات نوروفیدبک در هفته، به حداقل ۲ تا ۳ جلسه برسد.
در برخی اختلالات نظیر ADHD، میزان موفقیت تا ۸۰ درصد موارد ذکر شده است ولی در سایر اختلالات این میزان کمتر برآورد شده است. البته به‌کارگیری نوروفیدبک به همراه روشهای متداول درمان دارویی و روان شناختی در درمان هر اختلالی درصد بهبودی را افزایش می‌دهد. در تحقیقات مختلف از نوروفیدبک برای درمان اختلالاتی نظیر افسردگی، اضطراب، افزایش تمرکز و عملکرد، سردردهای میگرنی اختلالات یادگیری، بیماری صرع و اوتیسم استفاده شده است و نتایج مطلوبی نیز بدست آمده است.
با توجه به آن که نوروفیدبک یک فرایند یادگیری است، نباید در چند جلسه اول منتظر تغییری شد. به طور معمول اولین تغییرات از جلسه دهم تا پانزدهم خود را نشان می‌دهند. در صورتی که فرد تحت درمان، اطرافیان او یا درمانگر متوجه این تغییرات نشوند، معمولا روند درمان اصلاح و در موارد مقاوم استفاده از نوروفیدبک قطع می‌شود.
درمان با نوروفیدبک نیازمند تعهد به طول درمان و انگیزه قوی است چرا که آثار سودمند آن معمولاً تا قبل از جلسه دهم آشکار نمی گردد. البته در موارد متعددی نیز تغییرات مورد نظر پس از دو جلسه بتدریج نمایان می‌شوند. اما در کل این روش برای افرادی مناسب است که بتوانند با جدیت تمام حداقل هفته‌ای ۲ بار به مدت ۳۰ تا ۴۰ جلسه برای درمان حاضر شوند.
مدت زمان هر جلسه درمانی نوروفیدبک در حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه است که در طی آن بسته به روند درمان و تشخیص درمانگر، می‌توان از دستور العمل‌های درمانی متفاوت استفاده کرد.
نوروفیدبک نوعی یادگیری است و مانند همه یادگیری‌ها تفاوت‌های فردی در آن نقش دارد. برخی سریع‌تر یاد می‌گیرند و برخی دیرتر. علاوه بر تفاوت‌های فردی، شدت مشکلات دیده شده در نقشه مغزی (QEEG) نیز می‌تواند نشان‌دهنده‌ی تعداد احتمالی جلسات باشد. بنابراین تعیین دقیق تعداد جلسات مقدور نیست، اما معمولاً تعداد جلسات بین ۳۰ تا ۴۰ جلسه است.
قطع کردن یا نکردن دارو در هنگام شروع نوروفیدبک باید با دستور پزشک مربوطه و تحت نظر وی صورت گیرد. درست است که در مواردی می‌توان از نوروفیدبک بدون استفاده از دارو کمک گرفت، اما معمولاً این اتفاق در افرادی که از قبل دارو مصرف می‌کردند، به مرور زمان اتفاق می‌افتد. پزشک با شرکت منظم فرد در جلسات نوروفیدبک و مشاهده روند بهبودی وی، می‌تواند دستور کاهش مصرف و سپس قطع مصرف دارو را بدهد.
نوروفیدبک نیز مانند هر روش درمانی دیگری، باید کامل شود. چرا که کامل کردن دوره درمان نوروفیدبک بسیار مهم است و ناقص گذاشتن درمان، می‌تواند سبب عود نشانه‌ها و علائم گردد. در مورد نوروفیدبک باید به خاطر داشت که این روش درمانی در واقع نوعی یادگیری است و در طول آن مغز یاد می‌گیرد که چگونه خود را به بهترین شکل ممکن تنظیم نماید.
مطمئن باشید همان طور که ما رانندگی را یاد می‌گیریم و آن را فراموش نمی‌کنیم، یادگیری صورت‌گرفته در طول نوروفیدبک هم فراموش نمی‌شود. در حقیقت مغز مهارت جدیدی به دست آورده است و قرار نیست آن را فراموش کند. البته برای داشتن یک درمان کامل، علاوه بر رعایت ترتیب جلسات و کامل کردن آن‌ها، همکاری خانواده و عمل به کلیه دستورات و راهنمایی‌های درمانگر نیز ضروری است.
آیا نوروفیدبک عوارض جانبی دارد؟
همیشه وقتی قصد شروع درمانی را داریم، نگران عوارض جانبی آن هستیم. چرا که برخی از درمان‌ها دارای عوارض جانبی جبران‌ناپذیر و یا غیرقابل‌تحملی هستند و این موضوع، ما را بدبین و نگرانی‌مان را تشدید می‌کند. در نوروفیدبک و بیوفدیبک اما با هیچ یک از این موارد مواجه نیستیم.
در واقع تا به امروز نه تنها هیچ اثر منفی از نوروفیدبک گزارش نشده است، بلکه تمام اثراتی که در تحقیقات مختلف برای آن گفته شده نیز مثبت بوده‌اند. دستگاهی که به بدن ما وصل می‌شود هیچ اشعه و یا سیگنالی را وارد بدن نمی‌کند. این دستگاه صرفاً امواج مغزی مراجع را ثبت می‌کند و برای اینکه او بتواند آن‌ها را با اراده خود تحت تأثیر قرار دهد، آن را در مانیتور نشان می‌دهد. حسگرهایی که به بدن و یا سر فرد در نورفیدبک یا بیوفیدبک نصب می‌شوند، به صورت بالقوه هیچ مشکلی برای فرد بوجود نمی‌آورند.
در اصل بدترین حالت این است که نوروفیدبک نتواند تغییری در علائم بیماری به وجود آورد. در کل تاکنون عارضه جانبی مشخص و پایداری گزارش نشده است و در موارد کمی در جلسات اول یا دوم احتمال سردرد، منگی یا سرگیجه وجود دارد.
قابل ذکر است که برخلاف گفته‌های برخی منابع ناآگاه، همزمان شدن نوروفیدبک با مصرف دارو، نه تنها عوارض بدی ندارد، بلکه در مواردی باعث می‌شود تاثیر داروها در بازه‌ای از زمان بیشتر شود و به همین دلیل، پس از مدتی و تحت نظر پزشک می‌توان به تدریج مصرف داروها را کاهش داد و سپس قطع نمود.